Niesprawności państwa

Niesprawności państwa – kategoria oceny skuteczności działania państwa. Nieefektywność i niesprawiedliwość działań państwa głosi teoria wyboru publicznego, która stosuje metodologię ekonomii do analizy procesów politycznych. Jednocześnie brak jest jednolitej teorii niesprawności sektora publicznego. Negatywny stosunek badaczy do interwencji państwa wynikał z dokonujących się w latach 60. XX wieku zmian w funkcjonowaniu gospodarek krajów wysoko rozwiniętych - niskiej efektywności działań państwa, a jednocześnie sytuacji bliskiej pełnego zatrudnienia. Niesprawność państwa przejawia się w tych samych sferach co niedoskonałość rynku, tj. w sferze alokacji, stabilizacji i podziału.
Jeśli chodzi o alokacyjną (właścicielską) funkcję państwa, to powstała w latach 60. szkoła praw własności (property rights) wykazała braki modelu własności państwowej pod względem efektywności ekonomicznej. Państwo jako właściciel wykazuje również inne antyefektywnościowe zachowania - miękkie finansowanie przedsiębiorstw oraz stosowanie personalnych (a nie kompetencyjnych) kryteriów w obsadzie i ocenie kadry kierowniczej przedsiębiorstw publicznych. Szkoła praw własności postulowała zatem ograniczenie zakresu własności państwowej oraz prywatyzację. Literatura antyetatystyczna głosi także ekonomiczną zawodność państwa jako regulatora procesów alokacyjnych w gospodarce, który ustala makro- i mikroekonomiczne warunki funkcjonowania podmiotów rynkowych, podkreślając, że zamiast ochrony interesu publicznego realizuje ono interesy urzędników państwowych (teoria regulacji publicznej). Deregulacja (liberalizacja) gospodarek, czyli usuwanie administracyjnych barier "wejścia" firm na rynek i "wyjścia" z niego, swoboda kształtowania przez nie cen i produkcji, to środek proponowany przez antyetatystów przeciw państwowej kontroli nad rynkiem.
Zawodność stabilizacyjna państwa wyraża się w rzeczywistej niemożności stabilizowania gospodarki (w krótkim i długim okresie) za pomocą instrumentów popytowych, tj. pobudzających wzrost produkcji i zatrudnienia. Wynika to z następujących mechanizmów:

• opóźnień w mechanizmie monetarnym – produkcja i zatrudnienie reagują odpowiednio długo, zwykle 6 do 18 miesięcy, i zmiennie na zmiany stóp procentowych);
• efektu wypychania – wzrost wydatków rządowych powoduje wzrost stóp procentowych, wypieranie wydatków prywatnych i spadek popytu;
• politycznego cyklu koniunkturalnego – decyzje państwa o wydatkach budżetowych i podaży pieniądza są podporządkowane doraźnym celom politycznym, co destabilizuje realne procesy gospodarcze;
• oczekiwań inflacyjnych – co sprawia, że pobudzanie popytu jest nieskuteczne w krótkim okresie;
• realnego cyklu koniunkturalnego – szoki podażowe, jak wstrząsy technologiczne, zmiany oczekiwań konsumentów i inne wielkości realne, zakłócają oddziaływanie instrumentów popytowych na sferę produkcji i zatrudnienia.

Zawodność stabilizacyjna państwa jest argumentem przeciw aktywnej polityce stabilizacyjnej (pieniężnej i fiskalnej).
Przejawami niesprawności państwa w sferze podziału (redystrybucji) są nieskuteczność w ograniczaniu rozpiętości dochodów i sfer ubóstwa, a także antyprzedsiębiorczy, antymotywacyjny i antyinflacyjny charakter programów opieki społecznej. Zamiast progresji podatkowej antyetatowcy zalecają podatek liniowy, zaś w miejsce repartycyjnego systemu ubezpieczeń społecznych - prywatne fundusze emerytalne.
W ocenie niesprawności państwa podstawowe znaczenie przypisuje się kosztom transakcji, które są skutkiem braku informacji, partykularyzmu i oportunizmu w osiąganiu własnych celów przez rząd, partie polityczne (maksymalizacja głosów wyborców) oraz biurokracji państwowej (władza, przywileje). W wypadku swoistego układu kosztów transakcji, tzn. gdy niesprawność rynku współwystępuje z niesprawnością państwa, pojawia się "defekt instytucjonalny". Znaczenie niedoskonałej informacji i tzw. niekompletnych rynków uwypukla Joseph E. Stiglitz, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii w 2001 roku, dokonując analogii między niesprawnością rynku i niesprawnością sektora publicznego (public failure).
Niesprawności systemów (nierynkowych) opartych na hierarchii są związane, podobnie jak niesprawności rynkowe, z ryzykiem nadużycia. Problem ten wiąże się z wielorakością celów i wynikających stąd wskaźników efektywnego działania instytucji publicznych, większą liczbą poziomów oraz występującymi relacjami pełnomocnictwa (w warunkach asymetrii informacji).
Kontrola działań administracji jest metodą ograniczania jej uznaniowości, a może przejawiać się we wprowadzaniu ściśle określonych reguł działania, ustanowienia ograniczeń deficytów budżetów, zapewnieniu niezależności banku centralnego od władz politycznych, w dostępie do informacji oraz aktywnym udziale obywateli i grup społecznych w życiu politycznym i działalności administracji.